Нематэрыяльная культурная спадчына — нацыянальны скарб беларусаў

Летась у Рэпрэзентатыўны спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва трапіў элемент "Урачыстасць у гонар шанавання абраза Маці Божай Будслаўскай". Міжурадавы камітэт па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны таксама адабраў матэрыялы па элеменце "Юраўскі карагод" у вёсцы Пагост Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці. Рашэнне аб уключэнні яго ў спіс будзе прынята камітэтам у лістападзе. Падрыхтаваны таксама матэрыялы па сумесным элеменце "Лясное бортніцтва Беларусі і Польшчы".

Пытаю ў Наталлі Хвір, якія яшчэ з нашых аб'ектаў, на яе погляд, у перспектыве могуць папоўніць міжнародныя спісы.

— Нашы нематэрыяльныя гісторыка-культурныя каштоўнасці настолькі годныя, што нават складана нешта вылучыць, — адказвае яна. — На мой погляд, усе аб'екты, уключаныя ў Дзяржаўны спіс, у перспектыве могуць прэтэндаваць на ўключэнне ў спіс ЮНЕСКА. Мы актыўна працуем над гэтым. Варта толькі ўлічыць, што згодна з Міжнароднай канвенцыяй ЮНЕСКА аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны, ёсць пэўны ліміт — кожная краіна можа накіроўваць у камітэт не больш за адну заяўку ў год.

Па-першае, элемент павінен валодаць неабходнымі крытэрыямі. А па-другое, ініцыятары прапановы павінны абгрунтаваць важнасць надання элементу статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці, а таксама належным чынам падрыхтаваць дакументы, у тым ліку матэрыялы фіксацыі, навуковай апрацоўкі і мастацкай ацэнкі культурнай каштоўнасці. Тым не менш, адзначае Наталля Хвір, у Міністэрства культуры такіх прапаноў паступае ўсё больш і больш. Вось і ў сакавіку на пасяджэнні Беларускай рэспублiканскай навукова-метадычнай рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны было прынята рашэнне аб уключэнні ў Дзяржаўны спіс дзвюх праяў творчасці чалавека — веснавога абрада "Ваджэнне сулы", які ладзіцца ў вёсцы Маркавічы Гомельскага раёна на другі дзень Вялікадня, і "Дэмбраўскай кадрылі" ў вёсцы Дэмбрава Шчучынскага раёна.

— І калі мы разглядаем пытанні аб уключэнні ў Дзяржаўны спіс таго ці іншага элемента, заўсёды звяртаем на гэта ўвагу, — падкрэслівае Наталля Дзмітрыеўна. — Як правіла, усе абрады, звычаі, святы бытуюць у вёсках, адкуль моладзь нярэдка імкнецца з'ехаць, таму многія з элементаў знаходзяцца пад пагрозай знікнення.
Адным са спосабаў захавання аб'ектаў з'яўляецца якраз уключэнне іх у спіс ЮНЕСКА.

— Сёння, калі прайшло дзесяць гадоў пасля ўключэння ў спіс ЮНЕСКА абрада "Калядныя цары", пра яго добра ведаюць, шмат гавораць, пішуць… Ведаю, што ў Семежаве ўжо існуе некалькі калектываў "Цароў", у тым ліку дзіцячы. І цяпер з захаванасцю гэтага абраду ўсё ў парадку, — расказвае Наталля Хвір.

Вывучаючы аб'екты Нацыянальнага інвентару нематэрыяльнай культурнай спадчыны, а гэта можа зрабіць кожны, зайшоўшы на сайт livingheritage.by, дзіву даешся, наколькі духоўна багаты наш народ. Знаходзім тут і спеўныя традыцыі, і народныя гульні, і вясельныя звычаі, і многае іншае.

Адна з яркіх старонак нашай культуры — традыцыйная ежа. Да прыкладу, у вёсцы Мацюкова Глыбоцкага раёна ўжо каля 150 гадоў на велікодны стол вырабляюць масленага барана. Галоўка, хвосцік, воўна нібы сапраўдная... Глядзіш на белы пухнаты шэдэўр і не адразу разумееш, з чаго ж ён зроблены. Аказваецца, са звычайнага хатняга масла. Спачатку вылепліваецца аснова барана. Затым робіцца воўна — невялічкі кавалак масла кладзецца ў марлю і выціскаецца праз яе, пасля чаго прымацоўваецца да асновы. Рожкі робяцца з воску — плавіцца свечка, а вочкі — з гарошку чорнага перцу. Як правіла, баран стаіць на стале ўсё свята. Есці яго дазваляецца ўжо пасля Вялікадня. Добра такі баранчык "заходзіць" з булкай, бульбай, кашай.

Нядзіва, што два аб'екты патрапілі нават у міжнародны спіс. Дзесьці пакланяюцца каменю, дзесьці вераць у цудатворную сілу крыніцы, а дзесьці штогод выконваюць адны і тыя ж абрадавыя дзеянні, каб забяспечыць шчасце і дабрабыт.

Цікавая традыцыя, да прыкладу, існуе ў Чэрыкаўскім раёне. Кожны год на наступны дзень пасля ўрачыстасці святых Пятра і Паўла жыхары вёскі Наркі адзначаюць народнае праваслаўнае свята Бразгун. Калі яно з'явілася на Чэрыкаўшчыне, мясцовыя жыхары сказаць не могуць. Кажуць толькі, што чулі ад дзядоў, як неяк данеслася з лесу гучнае бразгатанне. Наркоўцы пабеглі паглядзець, што магло здарыцца ў цёмным гушчары, прыйшлі і ўбачылі моцны пенна-белы струмень, які біў з-пад зямлі і падымаў высока да неба мноства дробных каменьчыкаў. Людзі пачалі хрысціцца, бласлаўляючы святых Пятра і Паўла, верылі, што менавіта яны і паслалі ім гэты зямны цуд. Крыніцу, з якой біў струмень, пашырылі, паставілі драўляны крыж, на яго вясковыя жанчыны павесілі аброчныя ручнікі ў надзеі на лепшае жыццё і здароўе. І з тых часоў пачалі ладзіць у гэтым месцы свята Бразгун. Ідуць да крыніцы не з пустымі рукамі. Нясуць абраз святых Пятра і Паўла, што захоўваецца ў Нарках не адно дзесяцігоддзе, аброчную свечку вялікіх памераў, якую абнаўляюць штогод, і хлеб з соллю. Каля крыніцы служыцца вадасвятны малебен з акафістам святым апосталам Пятру і Паўлу, асвячаецца вада, веруючыя ламаюць галінкі ад бярозак, якімі ўпрыгожваецца ікона, каб, вярнуўшыся дадому, утыкнуць іх у хату ці хлеў як абярэг.

Многія з нашых традыцый здольны здзівіць і ўразіць замежнікаў. Але галоўнае, што цікавасць да іх існуе ў саміх беларусаў. Бо, як вядома, не бу-дзе носьбітаў — не будзе і гэтых каштоўнасцей. А страціць бясцэнныя скарбы мы не маем права — унукі не даруюць.

Людміла МІНКЕВІЧ